Tại Việt Nam, 14,9% dân số (khoảng 15 triệu người) đang sống cùng rối loạn tâm thần. Đáng chú ý, 50% khởi phát trước 14 tuổi, 75% trước 18 tuổi. Trong đó, trầm cảm và lo âu chiếm tỷ lệ cao nhất (5–6% dân số), còn lại là các rối loạn khác.
Nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, rối loạn tâm thần có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng: tăng nguy cơ mắc bệnh lý thể chất (tiểu đường, ung thư…), tuổi thọ ngắn hơn, mất việc làm, thu nhập giảm, mức độ hạnh phúc thấp hơn. Người lao động làm việc kém hiệu quả, trong khi doanh nghiệp cũng phải gánh chi phí vô hình do năng suất giảm.
Tuy nhiên, một trong những rào cản lớn nhất khiến người bệnh không dám tìm kiếm sự hỗ trợ chính là sự kỳ thị.
* Kỳ thị sức khỏe tâm thần là gì?
Kỳ thị là thái độ tiêu cực và những niềm tin sai lệch đối với người gặp khó khăn tâm lý. Nó có thể biểu hiện qua nhiều hành vi:
- Gọi họ là “điên, rồ” hoặc đem ra làm trò cười.
- Xem thường triệu chứng, cho rằng trầm cảm chỉ cần “cố gắng hơn” hay “vận động nhiều là khỏi”.
- Xem người bệnh là yếu đuối, vô dụng, không đáng được giúp đỡ.
- Chính bản thân người bệnh cũng dễ tự trách móc, tự kỳ thị và thu mình lại.
* Kỳ thị có thể tồn tại dưới 4 dạng chính:
1. Cá nhân – Định kiến, phân biệt, xa lánh.
2. Được nhận thức – Người bệnh lo sợ ánh nhìn, lời bàn tán từ người khác.
3. Tự kỳ thị – Nội tâm hóa sự phán xét, tự cho mình thấp kém.
4. Cấu trúc – Chính sách, quy định, môi trường làm việc hạn chế cơ hội và sự công bằng.
* Tại sao sức khỏe tâm thần lại bị kỳ thị?
Lịch sử cho thấy, từ thế kỷ 19, những người mắc bệnh tâm thần thường bị tách khỏi hệ thống y tế, nhiều nơi còn giam giữ, bạo hành hoặc loại trừ họ thay vì điều trị. Dù ngày nay hiểu biết đã tiến bộ, kỳ thị vẫn tồn tại bởi:
- Thiếu kiến thức về sức khỏe tâm thần trong cộng đồng và trường học.
- Niềm tin sai lệch, gắn bệnh với sự yếu đuối cá nhân.
- Thông tin méo mó, phóng đại từ truyền thông.
- Ngôn ngữ nặng tính phán xét như “điên, dở người”.
- Rào cản văn hóa – coi tín ngưỡng, tâm linh thay thế cho trị liệu khoa học.
Những thông điệp kỳ thị này có thể đến từ bất kỳ đâu: gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, thậm chí cả nhân viên y tế.
* Những tác động của sự kỳ thị đối với người bệnh tâm thần
Kỳ thị không chỉ làm người bệnh tổn thương tinh thần mà còn trở thành rào cản lớn với quá trình điều trị. Nhiều người âm thầm chịu đựng, lo sợ bị đánh giá hoặc mất vị thế xã hội nên không dám đi khám. Kết quả là triệu chứng nặng dần, cuộc sống và công việc bị ảnh hưởng nghiêm trọng và khiến họ ít có khả năng thực hiện các biện pháp hỗ trợ sức khỏe tâm thần, tìm kiếm nguồn lực, điều trị hoặc phục hồi
* Chúng ta có thể làm gì?
Để đối phó với kỳ thị, mỗi người đều có thể góp phần xây dựng cộng đồng thân thiện với sức khỏe tâm thần bằng cách:
– Hiểu đúng và chia sẻ kiến thức về rối loạn tâm thần.
– Đừng để nỗi sợ bị gắn mác với “bệnh tâm thần” cản trở bạn khỏi việc điều trị. Nói chuyện với chuyên gia tâm lý về vấn đề sức khoẻ tâm thần của bạn có thể giúp bạn phục hồi và quản lý vấn đề.
– tránh cách nói định nghĩa một người dựa trên rối loạn của họ: nói “người có vấn đề trầm cảm” thay vì “người trầm cảm”.
– Lắng nghe và kết nối thay vì phán xét.
– Lên tiếng khi thấy người khác bị kỳ thị.
– Nếu bạn từng trải qua rối loạn tâm thần, hãy chia sẻ câu chuyện của mình – đó là sức mạnh để xoá bỏ định kiến.
* Sức khỏe tâm thần không phải điều đáng xấu hổ.
Điều trị không có nghĩa là yếu đuối, mà là dũng cảm.
Hãy cùng nhau chung tay xây dựng một cộng đồng không kỳ thị – tôn trọng – sẻ chia, nơi mỗi người đều có cơ hội sống khỏe mạnh cả về thể chất lẫn tinh thần.